8. పురుషార్థములు
శ్లో|| ఓం ధర్మజ్ఞం ధార్మికం ధీరం |ధర్మాత్మానం దయానిధిమ్‌ |
ధర్మశాస్త్రప్రవక్తారం | పరాశర మునిం భజే ||
ధర్మార్థ కామమోక్షములు :
1. ధర్మము :
సదాచారము, దమము, అహింస, దానము, స్వాధ్యాయము, యజ్ఞము, నిత్య నైమిత్తిక కర్మలు, మొదలగు వేద ప్రమాణమైనవి, శ్రేయోమార్గములో ప్రవేశపెట్టుటకు చేయవలసిన విహితకర్మలు, దేనివలన ఆత్మ దర్శనము కల్గునో అట్టి సాధనలు.
2. అర్థము :
లోకములో మానవులకు ఇష్టము, ప్రయోజనము అయిన సుఖ సాధనములకు ఏది అవసరమో, ఆ సంపత్తును అర్థము అందురు.
3. కామము :
సర్వక్రియలకు ఏది హేతువో, మోక్షమును కోరుటకు కూడా ఏది కారణమో, అది సంకల్పము లేక కామము అనబడును.
4. మోక్షము :
తీవ్ర మోక్షేచ్ఛతో అర్థ కామములను నివృత్తి చేసికొనిన మీదట మోక్షమునకు ప్రతిబంధకము తొలగును.
ధర్మార్థ కామములు, మానవుని ప్రవృత్తి. కాని అర్థకామములను ధర్మముగా ఆచరించుట వలన మోక్షమునకు దారితీయును. ధర్మము వలననే అర్థకామములు రెండూ ప్రభవించుచున్నవి. జనులు బాహ్యమైన అర్థకామములనే సేవించుచున్నారు. వీటికి మూలమైన ధర్మమును విస్మరించుచున్నారు. పరమ పురుషార్థమైన మోక్షము, ధర్మము నాచరించుట వలననే సిద్ధించును.
ధర్మము జీవితములో సాపేక్షమైనది. కాని మోక్షము నిరపేక్షము. సామాన్యమైన ధర్మము ప్రవృత్తి. మోక్ష సాధనా ధర్మము నివృత్తి రూపము, ప్రవృత్తి రూపము అర్థకామములకు మూలము. నివృత్తి రూపము యొక్క లక్ష్యము మోక్షము. అర్థము బాహ్యమైనది. కామము అభ్యంతరమైనది. ఈ రెండింటికీ మూల భూతము ధర్మము. ధర్మమును అతిక్రమించి సాధించిన అర్థకామములు అశాశ్వతము, ప్రమాదము, అనర్థము, భయ దుఃఖజనకము. చివరకు వినాశనము. అర్థకామాదుల సాధనకై చేసే ధర్మాచరణలో విఘ్నములు, కష్టములు ఎదురై కాలహరణమైనప్పటికిని ఓర్పు, త్యాగము, ధైర్యములను నిలబెట్టుకొనవలెను. అప్పుడు ఇహపరములలో కూడా సత్ఫలితములు కల్గును. కీర్తి ప్రతిష్ఠలు పెరుగును
ధర్మమును ప్రాతఃకాలములోను, అర్థమును పగటి వేళలోను, కామమును రాత్రి వేళలోను, ధర్మయుతముగా ఆచరింపవలెను.
ధర్మమే మొదట ప్రవృత్తి రూపముగా, అర్థకామములను అనుభవింపజేసి వాటిని మరల నివృత్తి రూపముగా అంతము చేయును. ద్వైతరూపమైన, ఇహపరానుభవములను, అద్వైత రూపమైన ఆత్మానుభవముగా మార్చిచూపుచున్నది.
ధర్మాత్ములు : తల్లి, తండ్రి, గురువు, అగ్ని, ఆత్మ. ఈ ఐదింటిని పూజించువారు ధర్మాత్ములు.
ధర్మములు : 1. వేద విహితము 2. శాస్త్ర విహిత శిష్టాచారము.
దర్పము :
ఏ వృత్తి పుట్టినందుకు పురుషుడు ధర్మమార్గమును దాటి ప్రవర్తించునో అట్టి వృత్తిని దర్పము అందురు.
స్వధర్మము :
వర్ణాశ్రమ ధర్మములు, వైదిక విధి నిషేధములను పాటించుట, నియమిత ధర్మములను, లోక కళ్యాణము కొఱకు సహజీవుల క్షేమము కొఱకు, సర్వుల స్థైర్య అభయ విజయ దృష్టితో కౌశలముగా నిర్వర్తించుట స్వధర్మము అనబడును.
ధర్మసందేశము :
ధర్మము తెలిసినవారు ధర్మమునకు ఇబ్బంది కల్గించే ధర్మమును ధర్మముగా భావించరు. ధర్మమనేది సర్వులకు హితమై యుండవలెను. సమష్టి ధర్మమునకు, వ్యష్టి ధర్మమునకు వైరుధ్యము ఉన్నప్పుడు, వ్యష్టి ధర్మమును త్యాగము చేయవలెను. భీష్ముడు వ్యష్టి ధర్మాచరణ కొఱకు సమష్టి ధర్మమునకు హాని చేయుటవలన చావవలసి వచ్చినది. శ్రీ శంకరాచార్యుల వారు పరకాయ ప్రవేశము వలన సన్న్యాస ధర్మమును వదలెను. విజయవంతముగా అద్వైత సిద్ధాంత స్థాపన కొఱకు ఆ పని చేయవలసి వచ్చినది.
ధర్మరాజు :
ధరించేదేదో అది ధర్మము. ధర్మరాజు ధర్మమునకు ప్రతీక. ఆకాశము సమస్త భూతములను తనలో ధరించునట్లు, ధర్మరాజు ఆకాశ తత్త్వమై తన బలమును ప్రదర్శిస్తే అది భీమము. స్వచ్ఛమైన తేజస్సుతో ప్రకాశిస్తే అది అర్జునము. వినయ శీలముతో ప్రకాశిస్తే అది నకులము. అన్ని ఒడిదుడుకులను సహిస్తే అది సహదేవము. ఇది క్రమముగా వాయువు, అగ్ని, జలము, పృథ్వితత్త్వములకు సంకేతములు. ధార్మికమైన బుద్ధిలో మిగిలినవన్నీ ఇమిడి ఉన్నవి. శౌచము, బలము, పరాక్రమము, వినయము, సహనము అని అయిదు కలసిన బుద్ధియే ధర్మరాజు. ఇట్టి బుద్దికి ఉన్న ధార్మిక శక్తియే ద్రౌపది.
పురాణ కాలములోని స్త్రీ :
ధర్మార్థ కామములను పతివ్రతా ధర్మముననుసరించి పతితో పంచుకొని యుండును. పతిని త్రికరణ శుద్ధితో అనుగమించును. వాక్‌, చక్షు, కర్మలందు సంయమమును పాటించును. సత్త్వ, రజస్తమో గుణములనెడి త్రిగుణాత్మక ప్రకృతికి సంకేతమైన స్త్రీ పతినే ప్రత్యక్ష దైవముగా సేవించుట వలన ఆ స్త్రీ భగవంతుని సేవించుచున్న భావన కలిగి అట్టి సాధన ద్వారా పరమ పురుషార్థమైన మోక్షమును బడయును.
భారత భాగవతములలోని పురుషార్థములు :
అర్థకామములకు దుర్యోధనుడు ప్రతీక. ధర్మమునకు ధర్మరాజు ప్రతీక. మోక్షమునకు ఎవరూ లేకపోగా, పరీక్షిత్తు మహారాజు ప్రతీతిగా ఉండెను. భాగవతములోని పాత్రలు చతుర్విధ పురుషార్థములకు ప్రతీకలుగా నున్నవి. భారతము ధర్మముతో ముగిస్తే, భాగవతము మోక్షమును నిర్ణయించుచున్నది. అందువలన భాగవతము, భారతమునకు అనుబంధము. ఖిలము అనగా అనుబంధమని అర్థము. అందువలన భాగవతమునకు ఖిల పురాణమని పేరు.
పరమ పురుషార్థము :
ప్రవృత్తి రూపమైన ధర్మార్థ కామములను, ఐహిక, ఆముష్మిక ప్రయోజనములుగా నెంచక, తీవ్రమైన ఇచ్ఛతో వాటిని నివృత్తి చేసికొనుటవలన తనకు తానే సిద్ధించునది పరమ పురుషార్థమైన మోక్షము.
మోక్షమనగా వదలినదై సిద్ధమై యున్నది. ముక్తి అనగా విడచినదై యున్నది. అనగా బంధమునుండి విముక్తి రూపమై యున్నది.
జీవప్రవృత్తి :
మోక్షము గురించి తలంచక, సంసారమే స్వర్గమని నిశ్చయించి, కోరికలతో కర్మల నాచరించుచు, జనన మరణ చక్రమునందు తిరుగుట ఏది కలదో, దానిని జీవప్రవృత్తి అందురు. కొందరిలో విషయ జ్ఞానము, శాస్త్ర జ్ఞానముండును గాని, బంధ విముక్తికి ప్రయత్నించరు. ఇది కూడా ప్రవృత్తియే.
నివృత్తి :
సంసార వ్యవస్థ నిస్సారమని, దీనితో ప్రయోజనము లేదని తలచి నిరతిశయమైన విశ్రాంతి స్థానము అనెడి మోక్షమును నిశ్చయించుకొని, ముముక్షువై, ఆత్మానుభవము కొఱకు సంసార బంధ విముక్తికొఱకు చేసే సాధనలను నివృత్తి అందురు. స్వానుభవ జ్ఞానము, నిర్విషయము, స్వప్రకాశ రూపము అనునవి నివృత్తి ఫలము.
ప్రవృత్తి మార్గము :
వేదములలోని దృశ్య భాగమును ప్రతిపాదించు వైదిక కర్మకాండను సూచించునది ప్రవృత్తి మార్గము. ఇది పరమ పురుషార్థమైన మోక్షమునకు దారి తీయును.
నివృత్తి మార్గము :
వైదిక కర్మకాండ అనే ప్రవృత్తిని కూడ నివృత్తి చేసికొన్నచో మోక్ష సాధన పురోగమించును. అవిద్యా కామ కర్మలను నివృత్తిచేసికొనే సాధన పద్ధతులే నివృత్తి మార్గము.
ప్రేయస్సు :
ఇహలోక స్వర్గలోక భోగములపై ఆసక్తి, అవిద్య, తాపత్రయ సహితము, కర్మానుభవములు, ఇంద్రియ భోగలాలస, ఇవన్నీ ప్రేయస్సు అనబడును.
శ్రేయస్సు :
విద్య, జ్ఞానము, అమృతత్వము, తాపత్రయ రహితము, మోక్షము ఇవన్నీ శ్రేయస్సు అనబడును.
నిశ్రేయస్సు :
ప్రేయస్సు అనగా దేహాదుల ఇంద్రియ భోగము, సుఖములను అపేక్షించినది. శ్రేయస్సు అనగా ముక్తి మార్గమున పురోగమించుట. నిశ్రేయస్సు అనగా శ్రేయమార్గములో గమ్యము చేరినది అనగా మోక్షము.
భవఘ్ని :
భవమును నశింపజేయునది. భవము అనగా జనన మరణ చక్రము. అందువలన భవఘ్ని అనగా మోక్షము.
బుభుక్షువు - ముముక్షువు :
బుభుక్షువు అనగా ఇహలోకమందు సకల ఇంద్రియార్థములను అనుభవింపవలెనను ఇచ్ఛగలవాడు.
ముముక్షువు :
అనగా అవిద్యా కామ కర్మవాసనల నిశ్శేష వినాశనమును, పరమానంద స్వరూపమైన స్వాత్మ ప్రాప్తిని కోరువాడు.
ముముక్షువునకు ఉండవలసిన గుణములు :
దేనినీ కోరకుండుట. లభించిన దానితో క్షోభపడకుండా, ప్రాప్తించిన దానితో సంతృప్తి పడుట. తలపెట్టిన పని చెడిపోతే విచారపడకుండ ఉండుట. ప్రత్యేకముగా సంతోషముగాని, అభిమానము గాని, అపరాధ భావన గాని, విచారము గాని లేకుండుట. పొగడితే పొంగకుండుట, కొట్టినా, తిట్టినా, కోపము రాకుండుట. గర్వము లేకుండుట. గౌరవ అగౌరవాదుల భేదము లేకుండుట. వృద్ధులు, అనాధలు, తల్లిదండ్రులు, పెద్దలు, వీరికి సేవలందించుట. ఓర్పు సహిష్ణుత ఉండుట. తన పర అను భేదము లేకుండుట. బుద్ధిమంతులకు, దైవభక్తులకు, జ్ఞానులకు సంతోషము కలిగించుట, హాని చేయకుండుట, ఇంద్రియ జయము, శాంత మనస్సు, నిర్వికార వృత్తి మొదలైనవి కల్గియుండుట.
ఐహిక ఆముష్మికములు :
ఇహలోకమనగా భూలోకము. ఆముష్మికమనగా స్వర్గము. ఇవేమీ కానిది పరమపదము.
బంధము - మోక్షము :
నేను, నీవు ఇతరము అనే శరీరోపాధుల భేదము, జగత్తులో నాది, నీది, ఇతరులది అనే భేదములతో కూడిన అనుభవములు, కార్యకలాపములు, స్పందన ప్రతిస్పందనలు ఉన్నచో అది బంధము. ఈ చెప్పినవన్నీ దృశ్యములు. ఈ దృశ్యములతో కూడిన బంధము తెగినప్పుడు కేవల దృక్‌గా, దృశ్యములు లేని దృక్‌గా మిగిలియుండి, అది సహజమై, శాశ్వతమైతే దానిని మోక్షము అందురు. చిత్‌, దృశ్యముతో కలిసిపోయి యుండుట బంధము. దృశ్యరహిత చైతన్యమే ఉన్నచో ఆ చిత్‌ స్వరూపమే మోక్షము. బంధమనేది అజ్ఞానానికి స్వయం కల్పితము. జ్ఞానముచేత ఆ కల్పిత బంధము లేనిదని నిశ్చయమగుటయే మోక్షము. బంధవిముక్తి కొఱకు ఏ సాధన చేసినను, ఆ క్రియలన్నీ కూడా బంధమే. ఆదర్శములకు, సద్గుణములకు, క్రమశిక్షణకు, యోగాభ్యాసమునకు, జ్ఞాన సముపార్జనకు, అన్ని సాధనలకు బంధింపబడి ఉందురు. వాటి అవసరము తీరిన తర్వాత కూడా కొనసాగించుట బంధమునే సూచించును. మమకారమునకు, పేరు ప్రతిష్ఠలకు, స్వంత ఊహలకు, స్వర్గము కావాలనే కోరికకు బంధితులై ఉందురు. జీవితమునకు, మోక్షమునకు లక్ష్యములను పెట్టుకొని, ఆ లక్ష్యములకు బద్ధులగుచుందురు. స్వభావము, వ్యక్తిత్వము కూడా బంధములే. మోక్షేచ్ఛతో అన్నింటినీ వదలి చివరకు మోక్షేచ్ఛను కూడా వదలవలెను.
మోక్షమునకు పేరులు :
ముక్తి, మోక్షము, కైవల్యము, నిర్వాణ, నిశ్రేయస్సు, అమృతము, అపవర్గము మొదలగునవి. సాధన, మతము, అనుష్ఠానముల బట్టి దీని అర్థములలో కొంత భేదమున్నది.
మోక్ష రూపము :
సర్వదా సర్వత్రా సర్వము సత్‌ స్వరూపమే అనునది మోక్షరూపము.
ముక్తికి విఘ్నత్రయము :
తత్పరత్వమునకు ప్రతిబంధకములు :
1. అనాశ్వాసము :
వేద విరుద్ధమైన తర్కము, కుత్సితమైన తర్కములను విడనాడి సరియైన విచారణ చేయవలెను. దానివలన మోక్షము ఉన్నదని నిశ్చయమై శ్రద్ధ కలుగును. అనాశ్వాసము నశించును.
2. సంశయము : మోక్షమున్నదో లేదో ననెడి సంశయము.
3. విపర్యయము :
మోక్షము లేనేలేదని తలచుట.
సంశయ, విపర్యయములు రెండును అనాశ్వాసము క్రిందికి వచ్చును.
2. కామాది వాసనలు :
ఇవి శ్రవణమునకు ప్రతిబంధకము. వైరాగ్యము చేత ఈ వాసనలను జయించవలెను.
3. జడత్వము :
ఏ ప్రయత్నమూ చేయవలెనని ఇచ్ఛ కలుగకుండుట. దీనిని ఆత్మోపాసన, లేక బ్రహ్మోపాసన చేత పోగొట్టుకొనవలెను.
మోక్షమునకు నాలుగు ద్వారములు :
1. శమము 2. సంతోషము 3. విచారము 4. సాధుసంగమము.
ముక్తికి మార్గము :
ఓర్పుతో కోపమును, నిస్సంకల్పముతో కామమును, సత్త్వగుణ వృద్ధితో తమో రజో గుణములను, ధైర్యముతో భయమును, సత్ప్రవర్తనతో మోహమును జయించవలెను. హితవు, మితము అయిన భోజనమును సకాలములో చేయుచూ రోగములను పారద్రోలవలెను. దానగుణముతో లోభత్వమును, దయాగుణముతో అధర్మమును పోగొట్టుకొనవలెను.
చివరకు సత్కర్మాచరణతో ప్రాకృతిక, వైదిక ధర్మములను కూడా వదలివేయగలిగినప్పుడు పురుషుడు ముక్తుడగును. ధర్మాచరణ మాత్రమే చేసిన కామక్రోధములు మాత్రమే వదలును. కాని ధర్మాచరణ మోక్ష లక్ష్యముతో అసంగముగా చేయుటయు, మోక్ష ప్రతిబంధమైన ధర్మాచరణను కూడా వదలుటయు చేయవలెను.
ముక్తి దశ :
ప్రమాణ పూర్వకముగా ఆత్మ విచారణ చేసేవారిలో ఏ దశలో విచారణ దానికదే ఆగిపోవునో, అనగా ఆత్మ విచారణ యొక్క అవసరము తీరిపోవునో ఆ దశను ముక్తి దశ అందురు.
దశ విధ జ్ఞాన లక్షణములు :
1. సకలజన ప్రియత్వము 2.శోక రాహిత్యము 3. దాతృత్వము 4. అపార దయ, 5. భయ రాహిత్యము 6. అక్రోధము 7. నిర్లోభత్వము 8. జితేంద్రియత్వము 9. వైరాగ్యము 10. ముముక్షత్వము.
జీవన్మక్తుని షడ్గుణములు :
సత్యము, జ్ఞానము, ధర్మము, దయ, శాంతి, క్షమ. సాధకులు లక్ష్య సాధన కొఱకు వీటిని సాధనగా అభ్యసించవలెను.
త్రిదండి :
వాగ్దండము, మనోదండము, కామదండము అని మూడు దండములు కలవాడు అనగా ఆ మూడింటిని దండించి విజయమును సాధించినవాడు. వాగ్దండము వలన మౌనము, కర్మదండము వలన వాసనా త్యాగము, మనోదండము వలన మనోనాశ్‌ సాధించినవాడు. ఇట్టి త్రిదండి నిజముగా ముక్తుడే.
ఏకదండి :
జ్ఞానదండి, అనగా జ్ఞాత, జ్ఞానము, జ్ఞేయములైన త్రిపుటిని జయించిన అద్వయ బ్రహ్మమైనవాడు, ముక్తుడు.
ఋతము : శ్రుతులచే గమ్యమగునది గాన ఋతము అనగా మోక్షము.
పరము : సత్యత్వము యొక్క ఉత్కృష్టకు అవధి భూతముగాన పరము అనగా మోక్షము.
ప్రణవము :
ప్ర+ణ+వ= ప్రపంచము+లేదు+నీయందు=నీయందు ప్రపంచము లేదు అని అర్థములో నీవు నిష్ప్రపంచ తత్త్వమైన బ్రహ్మవై యున్నావు అని నిర్ణయము, అనగా మోక్షము.
ఐక్యత - మోక్షము :
వేరుగా ఉన్నప్పుడే భగవంతుని మీద ప్రేమగాని, విరహము గాని, ఇతరములపై రాగముగాని, ద్వేషము గాని. ఐక్యత సిద్ధించిన తరువాత ప్రేమ లేదు, విరహము లేదు, రాగద్వేషములు లేవు. ఐక్యతలో అవన్నీ తీరిపోవును. మిగలవు. స్వంతము కాకపోతే అసంతృప్తి, కోరిక ఉండును. ఐక్యత అనగా స్వంతమగుట. అందులో నిత్యతృప్తి ఉండును. కోరికలు, ఉద్వేగములు ఉండవు. అవన్నీ తీరిపోవలెను. లేక అవి ఏమీ లేవని తెలిసి ఊరకుండవలెను. అప్పుడు పురుషుడు సృష్టిలోనే ఉంటూ నిర్వికారముగా ఉండును. అదే ఐక్యత లేక అభేద స్థితి. ఐక్యత అనే భావము కూడా పోయినదే నిజమైన ఐక్యత. అదే మోక్షము.
ముక్తి పంచకము :
1. సార్షి ముక్తి :
జగత్తు యొక్క ఉత్పత్తి. అందలి వ్యాపారములను విడచి, ఉపాసక పురుషుడు ఈశ్వరునికి సమానమై, ఐశ్వర్యమును, భోగమును పొందుటను సార్ణి ్షముక్తి అందురు.
2. సారూప్య ముక్తి :
ఉపాసక పురుషునికి, ఈశ్వరుని యొక్క సమాన రూప ప్రాప్తిని సారూప్యముక్తి అందురు.
3. సామీప్య ముక్తి : ఈశ్వరుని యొక్క సమవర్తిత్వమును సామీప్యముక్తి అందురు.
4. సాలోక్య ముక్తి : ఈశ్వరుని లోకమందు వసించుటను సాలోక్యముక్తి అందురు.
5. సాయుజ్య ముక్తి :
జీవేశ్వరైక్యమందు, జీవుడు లేకపోయి, ఈశ్వరుడే సహజ సిద్ధమై యుండుటను సాయుజ్య ముక్తి అందురు.
కైవల్యము :
కేవలము ఆత్మయొక్క అనన్య భావము వలన కేవలాత్మయే సిద్ధించుటను కైవల్యము అందురు.
పరమ పదము :
ఎక్కడైతే స్థిరముగా ఉండి, ఎప్పటికీ తిరిగిరామో అట్టి పదము మాత్రము స్వతఃసిద్ధమై శాశ్వతముగా ఉండునో, లోకములు, లోకేశులు, లోకస్థులు అనెడి త్రిపుటి భ్రాంతి నశించునో, తమస్సు, పెను చీకటి, పరమాత్మ ప్రకాశము అనునవి ఉండవో, మాయాత్పరము, తత్పరము, పరాత్పరము, పరమతత్త్వము, తత్త్వాతీతము, అచల పరిపూర్ణము అనే పేర్లు సార్థకమో, అది పరమపదము. కార్యకారణములు కానిది, పరోక్షాపరోక్షములు లేనిది, దృక్‌ దృశ్య దర్శన రహితములనే త్రిపుటి రహితము, త్రిగుణ రహితము అయినది పరమపదము. బయలే బ్రహ్మముగా సిద్ధమైనది పరమపదము.
